Een witte Utility-deken

Door Mienke Simon Thomas

Kortgeleden ontvingen we van een vriendelijke schenker een bijzondere aanwinst voor onze dekencollectie. Het is een egaal witte, of ecru-kleurige deken, met een klein etiketje, waarop staat te lezen Zaalberg Utility. Dit is een exemplaar van de zogenaamde Utility-dekens die de Leidse dekenfabriek Zaalberg tussen 1947 en 1949 produceerde. Mienke Simon Thomas onderzocht de achtergronden van deze bijzondere deken.

Zaalberg-dekens voor, tijdens en vlak na de oorlog

Al in de aanloop naar de oorlog raakte de productie van dekens bij de Leidse fabriek Zaalberg ernstig verstoord. De situatie werd zorgwekkend toen de Nederlandse overheid, in het kader van de mobilisatie, in oktober en november 1939 alle beschikbare dekens in de fabriek opeiste.

Mobilisatie 1939 (foto Militair Museum)

Na het daadwerkelijk uitbreken van de oorlog in mei 1940 confisqueerde de Duitse bezetter een groot deel van de dekenproductie van deze Leidse dekenfabriek. Vanaf de zomer van 1940 werden bij Zaalberg nog amper wollen dekens geweven.

Zaalberg, waar sinds 1934 directeur W.A. Schrandt aan het roer stond, probeerde desondanks van alles om hun mensen toch aan het werk te houden om hen zodoende te kunnen vrijwaren voor de arbeidsinzet in Duitsland. De deken-reparatieafdeling werd uitgebreid, men maakte kinderdekens van versleten grote dekens en er werden volop dekens gewassen. Ook ontwikkelde men een speciale ‘oorlogsdeken’ van kunstwol (garen gemaakt van lompen en afval van de wol verwerkende industrie), celvezels en kunstzijde. Deze deken had het karakter van een plaid.

Oorlogsdeken – feitelijk een plaid - van Zaalberg 1942 (foto uit knipselmap Zaalberg, ELO)

In 1941 was Zaalberg ook wollen stoffen voor de confectie gaan maken. Een totaal ander initiatief was het adopteren van de schaapkudde op de Gooische Heide in 1942. De wol die dit opleverde stelde natuurlijk weinig voor, maar de actie was ook bedoeld om het houden van schapen in Nederland te stimuleren. 

De schaapskudde in ’t Gooi die Zaalberg kocht in 1941 (foto uit knipselmap Zaalberg, ELO)

Gedurende de oorlog werd de gehele Nederlandse textielproductie en –distributie vanuit de diverse Rijksbureaus voor de Textiel gecoördineerd en gereguleerd. Dekens vielen onder het Rijksbureau voor Wol en Lompen. Aan het hoofd van dit bureau stond J.A. Panhuyzen, maar feitelijk was de Duitse bezetter de baas. Men probeerde hier door prijsvorming, fabricagevoorschriften en distributiebeschikkingen te komen tot een zo doeltreffend en rechtvaardig mogelijke verdeling en verspreiding van de nog zo schaars beschikbare dekens. Tegelijkertijd werden de eveneens beperkt verkrijgbare wol, brandstoffen en overige faciliteiten onder de fabrikanten verdeeld. Het was de bedoeling dat hierbij geen enkel bedrijf boven een ander bevoordeeld zou worden: de onderlinge concurrentiestrijd moest voor de duur der schaarste (gedurende de oorlog) opgeschort worden.

Na de bevrijding op 5 mei 1945 waren de problemen voor de dekenfabriek nog allerminst voorbij; het textielbureau bleef voorlopig in actie. Tot 1946 moesten alle dekens van Zaalberg naar de noodgebieden verzonden worden. Vanaf 1947 mochten weer dekens aan de handel geleverd worden, maar ook dit werd voorlopig nog van bovenaf gereguleerd. Er was op dat moment in Nederland nog een tekort aan een half miljoen dekens.

Boven twee advertenties uit 1946. Onder Het Binnenhof, januari 1947 (foto's uit knipselmap Zaalberg, ELO)

Om zo efficiënt mogelijk met deze krapte om te gaan, riep prof. G. Brouwers, Directeur Generaal van het Ministerie van Handel en Nijverheid, de zogenaamde Utility-deken in het leven. De naam Utility was overgenomen uit Engeland, waar al in 1942 een landelijk Utility programma werd geïnitieerd. Een basispakket van de meest noodzakelijke gebruiksproducten, tafels, stoelen, bedden, matrassen en dekens, werd op de meest eenvoudige en goedkope manier ontworpen, vervaardigd en onder de naam Utility gedistribueerd.  

De gezamenlijke dekenfabrieken waren bij monde van de directeur van het Rijksbureau bepaald niet enthousiast over dit idee en ze putten zich uit in het opwerpen van bezwaren. Nu eindelijk de oorlog voorbij was, wilden zij natuurlijk zo spoedig mogelijk weer gaan maken wat ze zelf wilden, dat wil zeggen dekens waarmee zij dachten een goede omzet te kunnen draaien.

Maar Brouwers zette zijn plan door: vanaf maart 1947 moesten alle Nederlandse dekenfabrieken 60% van hun dekens als Utility producten op de markt brengen. De zuiver wollen exemplaren mochten niet meer kosten dan 17,43 gulden voor een eenpersoonsdeken en 23,01 gulden voor een tweepersoons. De halfwollen exemplaren (half scheerwol, half kunstwol) moesten goedkoper zijn. Ook ledikantdekentjes en wiegdekentjes waren aan een maximum prijs gebonden. Productie in verschillende effen kleuren was toegestaan, het weven van patronen niet. Dit zou de deken veel te duur maken. De dekens zijn behalve aan het etiketje, herkenbaar aan de gekleurde draad in de zelfkant.

Een mee geweven donkere draad in de zelfkant kenmerkt een Utility-deken

Door het Textielbureau voor Wol (de toevoeging ‘en lompen’ was inmiddels verdwenen) werd per maand keurig bijgehouden hoeveel dekens elke Nederlandse dekenfabriek weefde. Uit deze overzichten is af te leiden dat in Leiden op dat moment de productie bij Zaalberg het hoogst was, gevolgd door Van Wijk en bij Scheltema het laagst. In 1949 werden de centrale productie- en distributiebeperkingen opgeheven. Na tien jaar van schaarste en beperkingen haalde Zaalberg in de jaren erna een topproductie van enkele miljoenen dekens per jaar.

Het is al met al wonderlijk dat de Stichting Leidse Deken tot nu toe niet nog meer Utility dekens is tegengekomen. Maar misschien eindigden deze eenvoudige dekens eerder in de hondenmand dan andere exemplaren.

Voor deze bijdrage werd gebruikgemaakt van het archief van Zaalberg bij Erfgoed Leiden en Omstreken: inv. nrs. 468 t/m 473 en het archief van de Rijksbureaus voor Textiel in het National Archief in Den Haag: inv. nrs. 310, 462. 487 en 991.